مدیریت ریسک؛ مدل‌های اندازه گیری ریسک اعتباری  

از سوی دیگر مدلهای ریسک اعتباری ،امکان بهینه سازی ترکیب پرتفوی اعتباری  و تبیین سرمایه اقتصادی بانکها را فراهم می‌آورند. به طور کلی عناصراصلی در مدلهای ریسک اعتباری عبارتند از :

1-    انتخاب محدوده زمانی
2-    تابع چگالی احتمال
3-    مدلهای شرطی و غیر شرطی
4-    دسته بندی های ریسک اعتباری
5-    وابستگی بین موارد نکول(شامل همبستگی نکول و غیره)

مدلهای ریسک اعتباری را می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود که شامل مدلهای قیمت گذاری اعتباری و مدلهای ارزش در معرض ریسک می باشند.

الف)مدلهای قیمت گذاری اعتباری:

اولین نسل مدلهای ساختاری:

-    مدل مرتون
-    مدل سنجش اعتباری

دومین نسل مدلهای ساختاری:

-    مدلهای تعدیل شده یا کاهشی
-    مدل credi risk

ب) مدلهای ارزش در معرض ریسک

- Wilson
- Credit portfolio view
- KMV  or credit portfolio manager

شایان ذکر است که مدلهای ارزش در معرض ریسک اعتباری مدلهای جدیدی از ریسک اعتباری  هستند که از نیمه دوم دهه 1990 توسط بسیاری از موسسات اعتباری و خدمات مشاوره ای مطرح شده است که با استفاده از آنها حداکثر زیان ناشی از نکول ،در سطح اطمینان مشخص و برای یک دوره زمانی معین در پرتفوی اعتباری براورد می شود.

مدل ارزش داراییهای در معرض ریسک به دو دسته اصلی زیر تقسیم می شوند.

1-    مدلهای متوجه نکول
2-    مدلهای مبتنی بر بازار

در مدلهای متوجه نکول، زیان اعتباری فقط در هنگام نکول رخ می دهد. با توجه به اینکه تنها دو رویداد نکول و یا عدم نکول محتمل است تنها زیان ناشی از نکول در نظر گرفته می شود و ارزش دارایی در معرض ریسک برای واقعه نکول مد نظر قرار می گیرد. در حالی که در مدهای مبتنی بر بازار، زیان اعتباری در هر زمانی که تغییر در میزان اعتبار وام گیرنده ایجاد شود، مطرح می شوند. این دو رویکرد از نظر داده های مورد نیاز جهت براورد ریسک کاملا متفاوت می باشند. همچنین محدودیت های موجود در مدلهای متوجه نکول بسیار وسیع تر از مدلهای مبتنی بر بازار می باشند.

در برخی از مطالعات انجام شده ورشکستگی اعتبار گیرنده را به عنوان ریسک اعطای اعتبار در نظر گرفته اند لیکن تنها عامل ریسک اعتباری، ورشکستگی نبوده  و عواملی نظیر تاخیر در بازپرداخت و نظایر آن نیز به عنوان ریسک اعتباری در نظر گرفته می شود. بنابراین بانکها تمایل دارند که در عوض احتمال ورشکستگی، احتمال نکول را تخمین بزنند که ورشکستگی نیز خود یکی از عوامل نکول است. بر اساس تعریف کمیته بال نکول به حالتی اطلاق می شود که برای شخص بدهکار یک یا چند مورد از موارد زیر اتفاق افتاده باشد:

-    در توانایی او برای پرداخت تعهداتش شامل اصل ،بهره یا کارمزد تردید وجود دارد

-    بیش از 90 روز از هرگونه تعهد اعتباری او سپری شده باشد

-    بدهکار اعلام ورشکستگی کرده باشد

مؤسسه‌های اعتباری و بانکها می‌بایست با توجه به پیچیدگی فعالیتها و محیط اقتصادی، مدلهای مناسب جهت ارزیابی امتیازدهی اعتباری مشتریان انتخاب نمایند. در خصوص مشتریان اعتباری حقوقی بزرگ، بانکها از معیار 5C، برای تصمیم‌گیری اعتباری استفاده می‌کنند. البته معیار 5C،  می‌تواند با تعدیلاتی برای کلیه مشتریان به کار رود؛ ولی برای مشتریان کوچک و متوسط شاخص های خاصی در مدل امتیازدهی گنجانده می‌شود.

الف. معیار 5C:  این معیار به طور خلاصه عبارتست از :

1.    شخصیت : یعنی بررسی تعهدپذیری، شهرت اجتماعی، اعتبار متقاضی و بررسی صحت عمل وی در عملیات مالی و فعالیتهای گذشته.

2.    ظرفیت : بررسی توان متقاضی در هدایت و رهبری فعالیت، ظرفیت درآمدی شامل قدرت کسب سود و درآمدزایی، توان مدیریت و ظرفیت‌های تجاری متقاضی.

3.    سرمایه : یعنی بررسی سرمایه و صورت‌های مالی متقاضی.

4.    وثیقه : یعنی پیش بینی وثیقه ها یا ابزارهایی که می‌توان در زمان دریافت اعتبار یا تسهیلات، به عنوان پوشش در اختیار مؤسسه مالی یا بانک قرار داد.

5.    شرایط : یعنی بررسی شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و عوامل بیرونی که بسته به نوع فعالیت شرکت، از حیطه اختیار اعتبارگیرنده یا متقاضی خارج است و کنترلی بر آن نمی‌تواند داشته باشد؛ ولی در عین حال می‌تواند بر بازپرداخت وامها یا تعهدات اعتبارگیرندگان تأثیر بگذارد.

لازم به توضیح است که اخیرًا یک مورد به موارد فوق‌ افزوده شده و معیار 5C به معیار 6C تبدیل شده است. این معیار به شرح زیر است:

شرایط و ضوابط تسهیلات یا اعتبارات: این معیار سه سؤال اساسی متقاضی به چه میزان اعتبار یا تسهیلات احتیاج دارد؟، به چه منظوری نیاز به این اعتبار یا تسهیلات را عنوان می‌کند؟ و برای چه مدتی این اعتبار یا تسهیلات را احتیاج دارد ؟ مدنظر دارد.

ب. معیار (LAPP): از دیگر معیارهای ارزشیابی وضعیت اعتباری متقاضی، استفاده از معیار LAPP می‌باشد که به طور خلاصه موارد زیر را شامل می‌شود:

1.    نقدینگی : در کوتاه مدت میزان نقدینگی مشتری یعنی دسترسی وی به وجوه نقد یا توانایی او در تأمین این وجوه به منظور رفع نیازهای جاری از جمله پرداخت تعهدات کوتاه مدت مانند اصل و سود تسهیلات و یا اعتبارات دریافتی از اهمیت خاصی برخوردار است که گاهی نقدینگی از سود اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و از نسبت‌های نقدینگی در بررسی این معیار استفاده می‌شود.

2.    فعالیت : این معیار نوع و حجم فعالیت، دوره گردش عملیات و... را بررسی می کند

3.    سودآوری : این معیار میزان سودآوری، سود ناویژه و سود خالص در مقایسه با فروش و قیمت تمام شده را بررسی می کند

4.    توان بالقوه یا پتانسیل : استمرار فعالیت یک واحد اقتصادی در بازار بستگی مستقیم به توان بالقوه یا پتانسیل آن دارد. از این رو در این معیار مسائلی چون وضعیت و کارآیی مدیریت، ترکیب نیروی انسانی، محصولات، منابع مالی، نفوذ در بازار و ارتباطات و... بررسی و تحلیل می‌شود.

ج. معیار 5P: اجزای این معیار به طور خلاصه عبارتند از :

1.    مردم : بررسی و  ارزشیابی نظرات مردم در خصوص واحد اقتصادی شامل: کارآیی در امر تولید، تجارت و سن مدیران، پوششهای بیمه‌ای، سود حاصل از سرمایه و دارایی‌ها، ارزیابی و کنترل دارایی‌ها، تمایل به ایفای تعهدات، جایگاه در صنعت یا بخش اقتصادی

2.    محصول : در این مبحث سودآوری، کمیت و کیفیت، ارزش، در دسترس بودن، اهداف بازاریابی، پوششهای بیمه ای و... بررسی و ارزیابی می‌شود.

3.    حمایت : در این قسمت اینکه آیا حمایت مالی داخلی براساس صورتهای مالی وجود دارد یا خیر؟ نقدینگی یا سایر وثایق موجود است یا خیر؟ آیا حمایت خارجی مانند ضمانت بانکی، ظهرنویسی و اسناد مالی و... وجود دارد یا خیر؟ بررسی می‌شود

4.    پرداختها : در این قسمت مواردی مانند آیا مشکل اعتبارات پرداخت نشده وجود دارد یا خیر؟ بررسی اطلاعات مربوط به پرداختهای گذشته، قابلیت نقدینگی و دارایی‌ها، سوددهی، کیفیت، بدهی‌های خارجی و... بررسی می‌شود

5.    شمای کلی آینده : بررسی اینکه، آیا شرکت برای آینده استراتژی و برنامه های خاصی دارد یا اینکه در این زمینه مبتدی است؟ و نیز بررسی سود ناشی از فروش در قبال احتمالات بازار در خصوص نوسانات قیمت، از جمله مسائل مطرح در این بخش می‌باشد.

با انجام این بررسی‌ها و ارزشیابی‌ها، تصمیم‌گیرندگان اعتباری قادر خواهند بود تا در خصوص اعطای تسهیلات و چگونگی سقف اعتبار و شیوه های کنترل آن و نیز مدت و شیوه بازپرداخت، اظهار نظر نمایند.

منابع

مدرس, ا., و ذکاوت, س. (1386). مدلهای ریسک اعتباری مشتریان بانک. حسابرس, 19.

شمس‌الدینی, ا. (1389). اصول مدیریت ریسک اعتباری. بانک, 84-87.

عرب‌مازار, ع., و روئین‌تن, پ. (1385). عوامل موثر بر ریسک اعتباری مشتریان بانکی؛ مطالعه موردی بانک کشاورزی. جستارهای اقتصادی, 3(6).