فخر رازی  

 از جمله سفرهای مهم او، سفری به خوارزم بود که در آنجا با طرفداران عقاید معتزله سخت درگیر شد، و قدرت گروهی از داعیه داران مقیم خوارزم را به خطر افکند. پس از پیروزی فخر رازی، زمینهٔ تحریک عوام فراهم آمد و احتمال برپایی فتنه و آشوب مردم، حکام خوارزم را به وحشت افکند. ناگزیر از حمایتش دست برداشتند و از خوارزم اخراجش کردند.

پس از آن راه ماوراءالنهر در پیش گرفت. در شهرهای سمرقند و بخارا، خجند و بناکت، با علما و فقهای سرشناس به مباحثه و مناظره پرداخت. از جمله با رضی الدین نیشابوری، رکن الدین قزوینی و شرف الدین مسعودی در مجالس عمومی به جدل و مناظره نشست و بر همگان چیره شد. در سال ۵۸۲ قمری اختر شناسان سمرقندی و طرفداران احکام نجوم، پیش بینی کرده بودند که در این سال در برج میزان طوفانی از باد رخ می‌نماید که شهر را زیر و زبر می‌کند.

فخر رازی با شرف الدین مسعودی در مورد بطلان حکم منجمان به مباحثه نشست و سرانجام بر وی پیروز شد و بر سخن منجمان و بطور کلی به احکام نجومی خط بطلان کشید. صاحب مجمل فصیحی این حادثه را چنین توصیف کرده‌است: «در این سال اجتماع اختران هفتگانه در ماه رجب ۵۸۲ در برج میزان واقع شد و مدتها در افواه افتاده بود که «طوفان باد» خواهد شد. طوفانی که سی گز یا بیست گز، از (خاک) زمین برگیرد! و از ابتدای قران تا یکماه بادی نجنبید که برگ درختی حرکت یابد یا شعلهٔ چراغی فرو نشاند، و در این واقعه شعرا به جد و هزل چیزی گفته‌اند.

فخر رازی خطیبی زبر دست بود و مردم خراسان برای شنیدن سخنانش شوق و رغبت بسیار نشان می‌دادند. وی مورد احترام فوق العادهٔ شاهان و امیران و وزیران روزگار خود قرار داشت و از ثروت و اعتبار فراوان برخوردار شد. در جدل و مناظره سخت نیرومند بود و کسی را یارای مباحثه با او نبود. در مناظره گاهی تندی می‌کرد و بدمی گفت. در علوم زمان خود مانند: فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، طب و ریاضیات متبحر بود و در تمام این زمینه‌ها تألیفات مرغوب دارد.

تألیفات وی نیز مانند خودش شهرت و اهمیت فراوان یافت و در سراسر ممالک اسلامی آن روزگار مورد بحث و تدریس قرار گرفت. فخر رازی ذهنی آزاد و مستقل داشت و می‌کوشید که تحت تأثیر هیچ مکتبی قرار نگیرد. هم بر نهج البلاغه علی بن ابیطالب (ع) شرح نوشت و هم بر سقط الزند ابو العلاء معری. با این همه در کلام پیرو مذهب اشعری و در فقه پیرو امام شافعی بود.

در میان اثار وی می توان هم شاهد کتب فلسفی و هم شاهد کتب کلامی بود.حتی می توان گفت که برخی اثار وی همچون شرح اشارات و شرح عیون الحکمه کتاب هایی کاملاً فلسفی اند. وی کتاب عیون الحکمه را در اواخر عمرخود نگاشته است.سهم عمده فخر رازی در پیشبرد الاهیات فلسفی است. به زبان ساده وی تلاش می کند تا با پیش زمینه ای کلامی،به عنوان یک فیلسوف اثری حکمی و فلسفی را تدوین کند.

او تلاش کرده تا الاهیات فلسفی را گسترش دهد.یکی از کارهای مهم وی در واقع ایجاد هماهنگی میان تقسین بندی های سه گانه منطقی،الهی و طبیعی بین فلسفه و کلام است. در واقع فخر رازی تلاش می کرد تا از یک سو دست به تطبیق میان عناوین مسائل بین فلسفه و کلام زند و از سوی دیگر منطق را در ساختار آموزش های علم کلام وارد کنفخر رازی در روز دوشنبه، عید فطر سال ۶۰۶ قمری در شهر هرات در گذشت.

او بسیار مورد علاقه و احترام دولت وقت بود و برخی می‌گویند بهمین سبب فرقه کرامیه به خاطر حسادت به موقعیتش او را مسموم نمودند. مرقدش در شمال غرب شهر هرات و در سمت غربی متوسط جاده خیابان هرات واقع بوده و زیارتگاه خاص و عام می‌باشد. در طول جنگ‌های اخیر و هجوم روسها به افغانستان، مقبره فخر رازی ویران گردیده اما در این اواخر مختصر بازسازی گردیده‌است.