مدیریت سرمایه گذاری؛ اوراق بهادار چیست و چند نوع اوراق بهادار داریم؟  

اوراق بدهی مانند سند بدهی بانک، اوراق قرضه و سهام قرضه

اوراق حقوق صاحبان سهام مانند سهام عادی و ...

ابزار های مشتقه مثل، قرار دادهای آتی، اختیار معامله، پایاپای

یا

سهام عادی

سهام ممتاز

حق تقدم

سهام جایزه

اوراق مشارکت

مشتقات (Derivatives)

اختیار معامله (Option)

قرارداد آتی (Future)

صکوک

سهام عادی

سهام عادى یک نوع دارائى مالى است که نشان‌دهنده مالکیت در یک شرکت است. از ویژگى‌هاى سهام عادى مى‌توان حق مالکیت، مسئولیت محدود سهامداران، حق رأى و کنترل شرکت و حق تقدم در خرید سهام جدید را نام برد.

سهام عادی یک نوع دارایی مالی است که نشان دهنده مالکیت در شرکت است از ویژگی های حق مالکیت مسئولیت محدود سهامداران حق رای کنترل شرکت حق تقدم در خرید سهام جدید .

سهام ممتاز

سهام ممتاز نوعی اوراق بهادار است که دارنده آن نسبت به درآمدها و دارایی‌های شرکت، حق یا ادعای محدود و معینی دارد. این نوع از سهام را به دو دلیل ممتاز می‌نامند:

سود این سهام قبل از سهام عادی پرداخت می‌شود.

در زمان انحلال شرکت یا فروش دارایی‌ها، بعد از تسویه بدهی‌های شرکت، ابتدا صاحبان سهام ممتاز حقوق خود را دریافت می‌کنند و سپس باقیمانده دارایی‌ها به صاحبان سهام عادی می‌رسد.

سهام ممتاز را اوراق بهادار ترکیبی نیز می‌نامند چون ویژگی‌های سهام عادی و اوراق قرضه را با هم دارا هستند.

سهام ممتاز از نظر نداشتن سررسید و همچنین هزینه مالیاتی، شبیه سهام عادی‌اند؛ اما با توجه به دریافت سود ثابت همانند اوراق قرضه، در گروه اوراق بهادار با درآمد ثابت قرار می‌گیرند.

 ویژگی‌های سهام ممتاز به شرح زیر است:

سهام ممتاز برای صاحبان آن دربردارنده نوعی حق مالکیت در شرکت است.

سهام ممتاز بدون سررسید است.

شرکت انتشاردهنده الزامی ندارد دارایی‌های خود را وثیقه یا رهن این اوراق قرار دهد، زیرا سهامداران ممتاز دارای حق مالکانه هستند.

به دارندگان این سهام سود پرداخت می‌شود. پرداخت سود مستلزم این است که شرکت سود داشته باشد.

دارندگان سهام ممتاز از نظر دریافت سود سهام بر دارندگان سهام عادی حق‌تقدم دارند.

معمولاً سهام ممتاز بدون حق رأی هستند. یعنی دارندگان این سهام به هنگام انتخاب هیأت مدیره و یا سایر امور مربوط به اداره شرکت حق رأی ندارند و نمی‌توانند در تصمیم‌گیری‌های شرکت دخالت کنند.

حق تقدم

صاحبان سهام عادی علاوه بر دریافت سود سهام و حق رأی دادن، حق دیگری هم دارند که آن را حق‌تقدم خرید سهام می‌نامند. معمولاً در اساسنامه‌ ی شرکت ها بر اساس حقوق مدنی یا فقه اسلامی قید می شود که در صورت انتشار سهام جدید برای فروش، سهامداران فعلی در خرید آن اولویت دارند. این حق، همه ‌ی دارندگان سهام شرکت را که دارای حق رأی بوده و یا ادعایی بر اندوخته‌ های شرکت داشته باشند، مجاز می‌نماید تا نسبت به مالکیت در سهام و پذیره‌نویسی آن اقدام نمایند. سهام منتشره قبل از عرضه برای عموم مردم، به سهامداران شرکت عرضه می‌شود.‌ از آنجا که سهامداران شرکت نیز خواهان حفظ حقوق و موقعیت خود در شرکت هستند، انتظار دارند در هنگام افزایش سرمایه و انتشار سهام جدید از سوی شرکت، نسبت به سایر خریداران اولویت داشته باشند. آنها در استفاده یا صرف‌نظر کردن از این حق، مختار هستند. اما از آنجا که معمولاً قیمت پیشنهادی فروش سهام شرکت، کمتر از قیمت بازار سهام است (قیمت پذیره‌نویسی معمولاً حدود 20- 15 درصد زیر قیمت بازار در زمان اعلان حق تقدم تعیین می‌شود)، سهامداران از این حق‌تقدم استفاده می‌کنند. حق‌تقدم‌های ناشی از افزایش سرمایه شرکت‌ها همانند سهام، در بورس قابل معامله است. در صورتی که سهامدار تمایلی به دریافت سهم جدید نداشته باشد، می‌‌تواند با مراجعه به کارگزار، گواهینامه حق‌تقدم خرید سهم خود را بر پایه قیمت روز بازار، به فروش برساند. حق تقدم‌ها عمر کوتاهی دارند. چنانچه سهامداران در مهلت اعلام شده، اقدام به پذیره نویسی نکنند یا از فروش گواهی حق‌ تقدم صرف‌نظر کنند، شرکت پس از اتمام دوره پذیره‌نویسی، گواهی‌های مذبور را در بورس اوراق بهادار در معرض فروش قرار می‌دهد و مبلغ حاصل از فروش را پس از کسر ارزش اسمی و هزینه‌ های مربوط، به حساب سهامدار واریز می‌کند. طبق عرف یا مقررات، سهامداران به‌ طور مساوی مستحق دریافت سهام می‌‌باشند.

شرکت‌ها از این منابع مالی برای اجرای یک پروژه جدید یا بازپرداخت بدهی‌های جاری استفاده می‌کنند. انتشار حق تقدم به معنی عرضه سهام عادی جدید به سهامداران موجود است تا آنها بتوانند به اندازه درصد مالکیت خود، سهام جدید را به قیمت معین و در مهلت تعیین شده پذیره نویسی نمایند. هدف از اعطای حق‌تقدم، در ابتدا حفظ کنترل سهامداران موجود بر اداره شرکت و همچنین حفظ حقوق آنها در مقابل کاهش بهای سهام در نتیجه انتشار سهام جدید است. اگر شرکتی به سهامداران خود حق‌تقدم خرید سهام بدهد، آنان می‌توانند درصد مالکیت خود را در شرکت حفظ کنند.

یکی از مزایای سهام در مقایسه با سایر انواع اوراق بهادار این است که چون سهامداران یک شرکت، در واقع به نسبت سهم خود، مالک آن شرکت محسوب می‌شوند، در خرید سهام جدید شرکت نیز اولویت قرار دارند. به این اولویت، حق تقدم خرید سهام می‌گوینـد.

به عنوان مثال، فرض کنید شرکت الف قصد دارد با انتشار سهام جدید در بورس، سرمایـه خود را 20 درصـد افزایش داده و از 10 میلیارد تومان، به 12 میلیارد تومان برساند. باتوجه به اینکه قیمت اسمی هریک از سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، 100 تومان است، بنابراین شرکت مذکور برای آنکه سرمایه خود را 2 میلیارد تومـان افزایش دهد، باید 20 میلیون سهم 100 تومانـی منتشر کند:

2000000000=100×20000000

طبیعتا در این حالت، سهامداران فعلی شرکت الف برای خرید سهام جدید شرکت حق تقدم دارند و می‌توانند به میزان 20 درصد تعداد سهام موجود خود (یعنی متناسب با درصد افزایش سرمایه شرکت) سهام جدید با قیمت 100 تومان بخرند، بنابراین، اگر فردی مالک 1000 سهم شرکت الف باشد، می‌تواند یعنی 200 سهم جدید با قیمت اسمی 100 تومان خریـداری کند.

200=20%×1000

سهم جایزه

زمانی که شرکت از ذخایر آزاد فراوانی برخوردار است، ممکن است بخشی از ذخایر خود را از راه انتشار سهام جایزه، در وجه سهامداران کنونی خود و به نسبت سهامی که در اختیار دارند، به سرمایه تبدیل کند. مدیران شرکت می‌توانند با انتقال بخشی از حساب ذخایر شرکت به حساب سرمایه سهمی و ثبت دفتری عملیات، این کار را انجام دهند. پس از انتشار سهام جایزه به طور معمول، قیمت سهام شرکت بسته به تعداد سهام جایزه منتشر شده در بازار سقوط می‌کند، اما از ‌آنجا که رقم سود هر سهم تغییری نمی‌کند، سهامدار شرکت که اکنون تعداد سهام او افزایش یافته است، پس از چندی با ترمیم قیمت سهام به سود دلخواهی دست پیدا می‌کند.

اوراق مشارکت

اوراق بهادار با نام یا بی‌نامی است که به موجب قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت با مجوز قانون خاص یا مجوز بانک مرکزی، برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی شامل منابع مالی لازم برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌ های وابسته به دستگاه‌ های مذکور، شرکت‌ های سهامی عام و خاص و شرکت‌ های تعاونی منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌ های یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.

مشتقات (Derivatives)

ابزار مشتقه، اوراق بهاداری هستند که به خودی خود ارزش ذاتی ندارند و ارزش آن ها براساس دارایی اصلی دیگری تعیین می شود. به عبارت دیگر بر اساس یک دارایی اصلی یا زیربنایی، اوراق بهاداری فرعی ایجاد می شود. این اوراق بهادار با وجود آن که ارزش ذاتی ندارند ولی مانند یک اوراق بهادار مستقل در بورس معامله می شوند. ابزار مشتقه ی بسیار متنوعی در بازارهای بین المللی وجود دارند ولی مهم ترین آن ها در ایران اختیار معامله و قرارداد آتی هستند که در ادامه به طور خلاصه شرح داده می شوند.

اختیار معامله

اختیار معامله نوعی اوراق بهادار است که در بازار بورس ایران وجود ندارد. اختیار معامله دو نوع کلی دارد: Call یا اختیار خرید و Put یا اختیار فروش. به طور کلی قراردادهای اختیار دربرگیرنده نوعی حق هستند که می توان در صورت لزوم از آن ها استفاده کرد. در قرارداد اختیار خرید، خریدار حق خرید اوراق بهاداری را در زمانی مشخص می خرد (اختیار فروش نیز به همین شکل است). به عنوان مثال فرض کنید فردی حق خرید 1000 سهم شرکت X را طی سه ماه آینده در قیمت 120 تومان به قیمت 200 تومان می خرد. طی سه ماه آینده سهم X تغییرات زیادی خواهد کرد. حال فرض کنید در زمان سررسید قیمت سهم افت کرده و 100 تومان باشد درنتیجه اختیار خرید برای خریدار سودی نخواهد داشت زیرا وی می تواند سهم را 120 تومان بخرد. دراینحالت وی 200 تومان (بهای اختیار خرید) را از دست داده است. حال اگر در زمان سررسید قیمت سهام 250 تومان باشد، خریدار می تواند اختیار خود را اعمال کرده و سهم را به قیمت 120 تومان از فروشنده اختیار خرید بخرد و در بازار 250 تومان بفروشد. توجه داشته باشید که دارنده ی اختیار خرید مختار است که سهام را بخرد ولی فروشنده ی آن مجبور است که سهام را بفروشد. همین داستان در مورد اختیار فروش نیز وجود دارد. از نظر اعمال حق اختیار معاملات به دو دسته اروپایی و آمریکایی تقسیم می شوند. اختیار معاملات اروپایی را فقط می توان در زمان سررسید اعمال کرد ولی در مورد آمریکایی ها طی هر زمانی قبل از سررسید امکان اعمال وجود دارد.

به طور کلی مباحث مرتبط با اختیار معاملات پیچیده تر از سهام عادی بوده و سناریوها و حالات بسیار متعددی را شامل می شود. هدف از چنین ابزاری افزایش نقدشوندگی بازار، پوشش خطر برای معاملات سهام و کاهش هزینه ی سهام داران است. به عنوان مثال فرض کنید شما اختیار فروش 1000 سهم شرکت X را در قیمت 200 تومان به قیمت 500 تومان بخرید (قیمت کنونی 220 تومان است). اگر طی سه ماه آینده قیمت سهم به 110 تومان برسد شما می توانید اختیار فروش خود را اعمال کرده و سهم خود را به فروشنده ی اختیار فروش، 200 تومان بفروشید و از بازار 110 تومان بخرید. در چنین حالتی شما در هر سهم 90 تومان سود کرده-اید. به عبارت دیگر شما از کاهش قیمت سهم سود کرده اید! در حالت های پیچیده تر می توان چندین اختیار معامله را ترکیب کرد و نوعی استراتژی بوجود آورد (به عنوان مثال حالتی ایجاد کرد که اگر قیمت سهمی تا سه ماه بعد بین 100 تا 300 تومان بود شما سود کرده و در غیراینصورت فقط مبلغ پرداختی بابت اختیار معامله را از دست دهید).

چنین ابزاری را ابزار مشتقه می گویند زیرا خود ماهیتی مستقل ندارند و برای سایر اوراق بهادار از قبیل سهام عادی، شاخص و قراردادهای آتی تعریف می شوند. بیشترین کاربرد اختیار معامله برای سهام عادی و شاخص است

قرارداد آتی

قرارداد آتی (futures contract) نوعی ابزار مشتقه است که قابلیت خرید و فروش در بازارهای مالی را دارد.[۱] در این قرارداد طبق عقد صلح یک طرف (فروشنده) توافق می کند در سر رسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را در عوض قیمتی که الان تعیین می کنند به طرف دیگر (خریدار) تحویل دهد.

صکوک

اصطلاح صکوک برگرفته از واژه عربی صک به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهی است و به طور معمول، به عنوان اوراق قرضه اسلامی تعریف می‌شود.

تمایزی که میان این دو تعریف از صکوک وجود دارد، اساسی و مهم است، چرا که با تاکید بر این تفاوت، هدف از به کارگیری صکوک به عنوان ابزاری جدید در بانکداری اسلامی، تقلید از اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول نیست، بلکه ایجاد ابزاری ابتکاری است که منطبق بر قوانین شریعت اسلام باشد.

صکوک به عنوان اوراق بهادار با پشتوانه مالی تعریف می‌شود که باید خود دارای ارزش باشد و نمی‌تواند براساس فعالیت‌های سفته بازی و سوداگرانه و در واقع فعالیت‌هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می‌گیرند، سودآوری داشته باشد.

اوراق بهادار صکوک منابع مالی را با پشتوانه ترازنامه و دارایی‌های فیزیکی شرکت‌های خاص جذب می‌کنند.

انواع صکوک

استفاده از لفظ صکوک جهت ابزارهای مالی اسلامی برای نخستین بار در سال 2002 در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی انواع صکوک نمود که عبارتند از:

صکوک مالکیت دارایی‌هایی که در آینده ساخته می‌شود.

صکوک مالکیت منافع دارایی‌های موجود است.

صکوک مالکیت منافع دارایی‌‌هایی که در آینده ساخته می‌شود.

صکوک صلم

صکوک استصناع

صکوک مرابحه

صکوک مشارکت

صکوک مضاربه

صکوک نماینده سرمایه‌گذاری

صکوک مزارعه

صکوک مساقات

صکوک ارائه خدمات

صکوک حق‌الامتیاز