تاریخچه بانک و بانکداری در ایران  

وی ضمن اشاره به اهمیت بانک و نقش آن در پیشرفت امور صنعتی و اقتصادی کشورهای اروپایی، پیشنهاد تاسیس یک بانک ایرانی، با سرمایه مشترک دولت و ملت را به ناصرالدین شاه داد که متاسفانه، مورد توجه قرار نگرفت.

 در سال 1266 شمسی، نخستین موسسه بانکی به مفهوم واقعی و امروزی خود در ایران تاسیس شد و با آشنایی کامل با روش های بانکی جدید که بر اثر قرن ها تکامل در کشورهای اروپایی به وجود آمده بود، شروع به کار نمود. این موسسه که با فعالیت های خود پایه های اساسی بانکداری جدید را درایران استوار کرد، شعبه بانک جدید شرق بود که اساساً انگلیسی و مرکزش در شهر لندن بود و در مناطق جنوبی آسیا (هندوستان) فعالیت داشت.

این بانک بدون اخذ امتیاز از دولت ایران، شعبه مرکزی خود را در تهران افتتاح کرد و به عملیات بانکی پرداخت و در اندک زمانی، فعالیت خود را گسترش داد و در شهرهای تبریز، رشت، مشهد، اصفهان، شیراز و بوشهر به ایجاد شعبه اقدام نمود. عملیات بانک از هر نظر در ایران تازه و  بی سابقه بود و در نتیجه از همان ابتدای کار با موفقیت رو به رو شد. افتتاح حساب جاری و قبول سپرده و پرداخت بهره به سپرده ها از جمله فعالیت های این بانک بود. اقدام دیگر این بانک، انتشار نوعی اسکناس به وسیله شعبه مرکزی خود در تهران و به شکل حواله های پنج قرانی به عهده خزانه دار بانک بود. این حواله ها تا حدودی بین مردم رواج پیدا کرد و در معاملات کوچک روزانه مورد استفاده قرار گرفت. حواله های مزبور به محض ارائه به بانک قابلیت تبدیل به مسکوک نقره داشت. در حالی که هنوز بیش از دو سال از تاسیس بانک جدید شرق نگذشته و با آنکه فعالیت های آن با موفقیت رو به توسعه بود، بانک شاهنشاهی با امتیاز مخصوص از دولت ایران تاسیس و کلیه تشکیلات بانک جدید شرق را در سال 1269 شمسی خریداری کرد و به عملیات آن در ایران خاتمه داد.

بانک شاهنشاهی به موجب امتیازی که در سال 1267 شمسی از طرف دولت ایران به بارون جولیوس دورویتر داده شد، تاسیس گردید. این بانک می توانست علاوه بر فعالیت های بانکی و تجاری، انحصارا به نشر اسکناس بپردازد و در همان حال صندوق داری دولت ایران در داخل و خارج از کشور در مقابل کارمزد به این بانک واگذار شده بود.

بانک شاهنشاهی مبادرت به چاپ و انتشار اسکناس کرد و این امر تا سال  1309 ادامه داشت. در این سال امتیاز انحصاری نشر اسکناس از بانک شاهنشاهی بازخرید شد و به بانک ملی ایران واگذار گردید. اسکناس های منتشره توسط این بانک تا تیر 1311 یعنی 3 ماه پس از انتشار اسکناس های بانک ملی ایران جریان داشت. بانک استقراضی ایران نیز در سال 1269 توسط یکی از اتباع روسیه تزاری تاسیس شد، ولی در مجموع عملکرد قابل قبول و موفقی نداشت.

همه آنچه که ذکر شد مربوط به فعالیت بانک های خارجی از طریق شعبه های خود در ایران بود. این بانک ها تا مدت ها، در عرصه پولی و اعتباری کشور یکه تازی می کردند. اما نخستین بانک ایرانی، بانک سپه بود که در سال 1304 شمسی با نام بانک پهلوی قشون به منظور انجام امور مالی و به کار انداختن وجوه صندوق بازنشستگی کارمندان  ارتش تاسیس شد .

این بانک بعدها بانک تعاونی سپه نامیده شد. سرمایه این بانک از محل وجوه بازنشستگی افراد ارتش تامین می‌شد. هیات وزیران در جلسه مورخ 21/11/1332 تصویب کرد که، از تاریخ 21 بهمن 1332، بانک سپه به صورت شرکت سهامی با سرمایه 370 میلیون ریال تماما پرداخت شده برای مدت نامحدود به ثبت برسد. گرچه هدف اساسی از تاسیس این بانک، انجام امور مالی ارتش بود، با این حال بانک سپه با ایجاد تدریجی شعب در شهرستان های مهم کشور به انجام خدمات بانکی برای سایر قشرهای جامعه پرداخت.

در سال 1301 بانک عثمانی و در سال 1305 موسسه رهنی ایران، و بانک روس و ایران تشکیل شدند.

در سال 1285 تحت عنوان اعلان تاسیس بانک ملی و در سال 1300 با عنوان تبدیل بانک استقراضی به بانک ایران، تلاش‌هایی برای تاسیس بانک دولتی در ایران انجام شد که به‌نتیجه نرسید، سرانجام در 14 اردیبهشت 1306 شمسی قانون اجازه تاسیس بانک ملی ایران از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و دولت مکلف شد، بانکی موسوم به بانک ملی ایران تاسیس کند. در خرداد 1307،  اساسنامه بانک به تصویب هیات دولت و کمیسیون قوانین مالیه مجلس رسید، و در تاریخ 17 شهریور 1307 بانک ملی رسما افتتاح شد و فعالیت خود را آغاز کرد. بانک ملی ایران در ابتدای تاسیس، یک بانک تجاری عادی بود، ولی حدود فعالیت و ماهیت عملیات بانک ملی ایران با بازخرید حق انتشار اسکناس از بانک شاهنشاهی در خرداد 1309 از سوی دولت ایران و واگذاری آن به بانک ملی در اسفند همان سال، تغییر یافته و به سرعت روبه توسعه نهاد. اسکناس های جدید بانک ملی از اول فروردین 1311 به جریان گذاشته شد و بانک ملی از این تاریخ با حفظ وضع موجود خود به عنوان یک بانک تجاری، عملا به بانک مرکزی ایران تبدیل شد‌  اساسنامه قانونی سال 1317 و قوانین و تصویب نامه های بعدی، وظایف و مسئولیت های بیشتری از قبیل: حفظ ارزش پول، حفظ موازنه ارزی، تنظیم اعتبارات کشور، نظارت بر فعالیت سایر بانک ها و به طور خلاصه انجام کلیه وظایف یک بانک مرکزی و رهبری و هدایت اقتصاد کشور را به عهده بانک ملی ایران واگذار نمود و موجبات توسعه آن را بیش از پیش فراهم ساخت.

پس از تاسیس بانک ملی، بانک های دیگری همچون: بانک کشاورزی، بانک اعتبارات، بانک صادرات ایران، بانک رفاه کارگران و غیره ایجاد شد. به گونه ای که در سال 1339 تعداد کل بانک های کشور 27 بانک بود که از این تعداد،10 بانک، دولتی و 17 بانک، خصوصی بودند.

برای نظارت بر فعالیت بانک ها و هدایت عملیات بانکی، قانون بانکداری در سال 1334 به تصویب رسید که، تا تصویب قانون پولی و بانکی کشور مصوب 1339 لازم ‌الاجرا بود.

باتوجه به فعالیت دوگانه بانک ملی به عنوان یک بانک تجاری و همچنین انجام وظایف یک بانک مرکزی، فکر تاسیس یک بانک مستقل که تنظیم حجم پول و اعتبارات و نظارت بر سیستم بانکی را به عهده داشته باشد، مورد توجه واقع شد.

در سال 1339 قانون بانکی و پولی کشور به تصویب رسید که به موجب بند 1 ماده 28 آن «به منظور حفظ ارزش پول و تنظیم اعتبارات، موسسه مستقلی به نام بانک مرکزی ایران تشکیل می‌شد که دارای حق انحصاری انتشار اسکناس و پول فلزی خواهد بود». البته این قانون بعدا اصلاح شد و قانون جدید پولی و بانکی کشور در سال 1351 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. ماده 10 قانون مزبور، بانک مرکزی را مسئول تنظیم و اجرای سیاست پولی و اعتباری براساس سیاست کلی اقتصادی کشور دانسته و هدف بانک را نیز حفظ ارزش پول و موازنه پرداخت ها و تسهیل مبادلات بازرگانی و کمک به رشد اقتصادی کشور دانسته است.

حسب بند «ج» ماده یاد شده، بانک مرکزی دارای شخصیت حقوقی است و در مواردی که در قانون پیش بینی نشده است، تابع قوانین و مقررات مربوط به شرکت های سهامی خواهد بود و بند « د» نیز مقرر داشته که بانک مرکزی جز در مواردی که قانون به روشنی مقرر کرده باشد، مشمول قوانین و مقررات عمومی مربوط به وزارتخانه ها و شرک ‌ها و موسسات دولتی و وابسته به دولت و همچنین مشمول مقررات قسمت بانکداری این قانون نمی باشد. 

قانون پولی و بانکی کشور مصوب 1351 هم اکنون نیز لازم الاجر است. به علاوه، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به هدف اسلامی کردن فعالیت های بانکی، قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال 1362 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. در حال حاضر فعالیت های بانک ها براساس دو قانون یادشده، انجام می‌شود.   

منابع:

حقوق بانکی؛ انتشارات پیشبرد.