انواع سرقت  

پژوهش‌های مختلف مصادیق متنوع و بسیاری را برای سرقت علمی ذکر کرده‌اند که با یک دسته‌بندی کلی انواع آن را به صورت زیر معرفی کرد:

1. خود سرقتی علمی ( انتشار و ارسال چندگانه، پراکنده‌نگاری)؛
2. کپی برداری و نقل قول؛
3. انتشار به زبان دیگر بدون توجه به قوانین چگونگی استفاده (ترجمه)؛
4. استناد ندادن و استناد نامتناسب.(1)
5. خودسرقتی علمی

 این اصطلاح که از آن با عنوان «دستبرد به خود» یا «سرقت علمی از خود» نیزیاد می‌شود به این معنی است که فرد اثر منتشرشدهٔ خود را در قالبی جدید، با عنوانی جدید بدون داشتن حرفی نو و همچنین بدون استناد و اذعان مناسب منتشر سازد و خود را از امتیاز انتشار یک اثر جدید بهره‌مند کند. گاهی فرد داده‌های حاصل از یک پژوهش را در پژوهش‌های مختلف به کار می‌برد و نتایج پژوهش را برای ثبت آثار بیشتر و پرکردن رزومه به کار می‌برد. در این صورت تخلفی از نوع کم‌فروشی علمی با عنوان نشر پراکنده‌نگاری[1] رخ می‌دهد که می‌توان آن را یکی از انواع دستبرد به خود محسوب کرد چراکه گویا فرد از اثر خود سوءاستفاده کرده است. البته لازم به ذکر است زمانی می‌توان داده‌های حاصل از یک پژوهش را خرد کرد که بیش از 50 درصد یک مقاله معمولی اطلاعات داشته باشد؛ البته این مقدار طبق مطالعات گوناگون، متفاوت گزارش شده‌است. (2)

مورد بعدی زمانی است که فرد اثر منتشرشدهٔ خود را در محملی دیگر بدون هیچ‌گونه اشاره یا استنادی به چاپ برساند که از آن با عنوان انتشار مجدد یا چندگانه یاد می‌شود یا اثر خود را همزمان برای چندین مجله برای انتشار ارسال کند و باعث اتلاف وقت و هزینه توسط داوران، سردبیران و مجلات شود. این تخلف هم با عنوان ارسال مجدد یا چندگانه شناخته می‌شود. در مجموع خودسرقتی علمی شامل سه زیرمجموعهٔ «پراکنده‌نگاری، انتشار مجدد و ارسال مجدد»است و این تخلف (خودسرقتی) زیرمجموعهٔ سرقت علمی است.

2. کپی برداری و نقل قول

این مورد حداقل تحت سه حالت ممکن است رخ دهد: نقل‌قول مستقیم، نقل‌قول غیرمستقیم، نقل‌قول مکرر.

نقل‌قول مستقیم زمانی است که فرد به صورت مستقیم آثار دیگران را رونویسی کند بدون اینکه به این نکته توجه داشته باشد که در هنگام نقل‌قول مستقیم لازم است علاوه بر ذکر استناد که جزء اصلی است از علامت گیومه «» در فارسی وکوتیشن[2] “” در انگلیسی هم استفاده کند. همچنین معمولاً برای مطالبی در حدود یک بند یا بیشتر از تورفتگی متن نسبت به بدنۀ مقاله استفاده می‌کنند.

نقل‌قول غیرمستقیم مربوط به وقتی است که فرد از نوشته‌های دیگران استفاده می‌کند اما ایده و مطالب دیگران را با کلمات خود بیان می‌کند و در واقع مضمون نقل می‌شود. در چنین شرایطی استناد باید ذکر شود و با توجیه این‌که رونویسی انجام نشده نمی‌توان از ذکر استناد چشم پوشید. بازنویسی[3] کردن(یعنی نوشتن مطلب و ایدهٔ دیگران با کلمات خود) و خلاصه‌نویسی[4] (کوتاه کردن مطلب و ایدهٔ دیگران با کلمات نویسنده) نیز مشمول استناد است و در صورت استناد ندادن، سرقت علمی محسوب می‌شود.

نقل‌قول مکرر هم به زمانی برمی‌گردد که فرد تصور می‌کند چون استناد می‌دهد می‌تواند هر میزان که می‌خواهد از نوشته‌های دیگران کپی‌برداری کند. گرچه در جایی صحبت از مقدار استفاده از آثار دیگران نشده‌است اما واضح است که نمی‌توان مطالب یک مقاله را ولو با ذکر استناد به کرّات نقل کرد و مدعی بود که اثر جدیدی خلق شده است.

3. انتشار به زبان دیگر بدون توجه به قوانین چگونگی استفاده (ترجمه)

زمانی که اثری منتشر می‌شود از انحصار نویسنده خارج می‌شود و در واقع از کالای خصوصی به کالای عمومی تبدیل می‌شود. بنابراین اگر نویسنده‌ای قصد دارد اثر خود را به زبان دیگر و در جایی دیگر منتشر کند، لازم است ضمن اعلام این مطلب به سردبیر مجلهٔ «دوم»، با سردبیر مجلهٔ «نخست» نیز مکاتبه کند و در واقع از او اجازه چاپ مجدد به زبان دیگر را اخذ کند. همچنین لازم است که نویسنده این مطلب را در متن اصلی مقاله نیز به صورت پانویس ذکر کند تا مراتب صداقت با مخاطب را نیز رعایت کرده باشد. هنگام انتشار ترجمۀ اثر نویسنده‌ای دیگر نیز، مترجم و سردبیر مجلۀ دوم باید دقت کنند که نام نویسندهٔ اصلی به طور کامل در مقالهٔ ترجمه شده ذکر شود.

4. استناد ندادن یا استناد نامتناسب

تخلفاتی که در استناد رخ می‌دهد بسیار زیاد و متنوع‌اند. شماری از پژوهشگران، تخلفات استناددهی را در حیطهٔ تخلفات پژوهشی تقسیم‌بندی می‌کنند اما استناد ندادن و استناد ناقص و غیراستاندارد (سهواً یا عمداً) طبق تعریف، نوعی سرقت علمی محسوب می‌شوند.

شکل زیر جمع‌بندی مطالب اشاره‌ شده است:

شکل 1. مصادیق سرقت علمی