با این راه ها چک ها برگشت نمی خورن

کافی است کمی وارد جریان زندگی و خرج و مخارج آن شده باشید تا بفهمید بدون دسته چک قادر نخواهید بود به سادگی به مقاصد اقتصادی خود برسید. این کاغذ بی بهای پر اعتبار فصل جدایی ناپذیر خرید و فروش های هر ایرانی شده است. چک به‌ عنوان یکی از ابزارهای مهم نظام پرداخت همواره نقش قابل توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان جامعه دارد. همین امر باعث شده است تا خواسته یا ناخواسته دعاوی مربوط به چک از کمیت زیادی بر خوردار باشد. چک های برگشتی، امروز تبدیل به معضلی شده است که دستگاه های زیادی از بدنه حاکمیت را به خودش متوجه کرده است.

طبیعتا عده ای سودجو از ظرفیت ها و خلاء های آن چیزی که ما آن را چک مینامیم بهره جسته و ماحصل سوء استفاده آن ها ماندن یک چک برگشتی بر دست یک بینوا خواهد بود. فارغ از بحث سوء استفاده های این چنین اتفاق و حادثه ناگوار اقتصادی برای هر کسی ممکن است پیش بیاید و در تاریخ سر رسید چک نتواند حساب خود را به مقدار لازم پر کند که این هم سرانجامی جز برگشت خوردن یک چک ندارد.

حتما فکر حل کردن معضل چک های برگشتی تا به حال به سر مسئولین ذیربط ادوار مختلف رسیده است. از اصلاح ساز و کار چک های کیفری تا باز بینی مجازات مربوط به بدهی های چکی و .... اما وقتی آمار حال چک را خوب نشان نمی دهد به معنای آن است که باید راهکار جدید و بهتری را امتحان کرد.

برای روشن شدن وضعیت فعلی چک های برگشتی و رها حل های پیشنهادی لازم است مقدماتی را توضیح دهیم.

چند خطی راجع به چک

چک از نظر حقوقی تعریف خاصی دارد که شاید حتی کسانی که دسته چک دارند از آن خبر نداشته نباشند.

چک چیست؟

چک سند خاصی است از اسناد تجاری که به موجب آن صادرکننده چک پولی را که نزد دیگری دارد تمام یا قسمتی را به سود خود یا ثالث مسترد می نماید. چک به معنی برگه تاریخ دار و دارای ارزش مالی است که معمولاً برای خرید در حال و پرداخت در آینده استفاده می شود صاحب چک پس از نوشتن مبلغ ریالی آن و تاریخ مورد نظر برای وصول چک را امضاء می کند در تاریخ ذکر شده (تاریخ سررسید) فردی که چک را از صادرکننده دریافت کرده است به بانک مراجعه می نماید و مقدار وجه مشخص که صادرکننده معین کرده را دریافت می کند.

انواع چک

چک عادی: چکی است که دارنده حساب جاری چک را بر عهده حساب خود صادر می کند، گیرنده وجه چک ممکن است که خود صادرکننده یا حامل چک بوده و یا اینکه چک در وجه شخص معین و یا به حواله کرد آن شخص صادر شده باشد دارنده چک عادی تضمین و پشتوانه‌ای جز اعتبار شخص صادرکننده ندارد.

چک تایید شده: چکی است که اشخاص عهده بانک‌ ها به حساب جاری خود صادر و توسط بانک محال علیه پرداخت و وجه آن تایید می شود یعنی بانک وجه را در حساب صادرکننده چک مسدود می کند و سپس آنرا فقط برآورنده چک تایید شده می پردازد این چک اعتبار بیشتری نسبت به چک عادی دارد.

چک تضمین شده: چکی است که بنا به تقاضای مشتری توسط بانک صادر می شود و پرداخت آن از طرف بانک تعهد و تضمین می شود بانک ها بنا به تقاضای مشتریانی که حتی دارای حساب جاری هم نباشند صادر می نمایند این چکها به چک رمزدار فی ما بین مردم معروف می باشد.

چک مسافرتی: چکی که از طرف بانک صادر می شود و وجه آنرا در هر یک از شعب بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن قابل پرداخت است. تمامی بانک ها امکان صدور چک مسافرتی را دارند.

همانطور که مشاهده میکنید تنها در مورد اول انواع چک است که تادیه مبلغ چک کاملا به عهده صاحب آن است و ضمانتی از جانب بانک وجود ندارد. همان چیزی که دست آویز رشد روز افزون چک های برگشتی شده است.

وضعیت چک های برگشتی در کشور در آینه آمار رسمی

بررسی آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد که ارزش چک‌های برگشتی در ماه میانی تابستان سال جاری در حدود ۱۴ هزار میلیارد تومان بوده ‌است. این رقم در مقایسه با بازه زمانی مشابه در سال گذشته در حدود ۱۸ درصد و در مقایسه با ماه پیشین در حدود ۶/ ۵ درصد افزایش یافته است. همچنین بررسی ارقام میانگین ارزش چک‌های برگشت‌خورده پس از سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد که ارزش میانگین چک‌های برگشت‌خورده در مردادماه سال جاری به بیشترین میزان طی یک سال گذشته رسیده ‌است.

بر اساس همین آمارها می شود نتیجه گرفت که پس از فروردین ماه سال گذشته حدود ۱۵ درصد از تعداد و حدود ۱۷ درصد از ارزش چک‌های مبادله شده، برگشت خورده است. این در حالی است که بر مبنای اطلاعات منتشرشده از سوی وب‌سایت (businessinsider) سال گذشته تنها ۹/ ۲ درصد از چک‌های مبادله شده درآمریکا برگشت خورده ‌است.

با وجود سخت‌گیری‌های قانونی و اعتباری اعمال شده بر چک‌های برگشتی در سال ۱۳۹۱، این نسبت پس از سال ۱۳۹۱ نه‌تنها کاهش نیافته است، بلکه از ۴/ ۸ درصد در سال ۱۳۹۰ به حدود ۸/ ۱۴ درصد در سال گذشته رسیده ‌است. اگرچه شرایط رکودی در برخی از بخش‌های اقتصاد یکی از مهم‌ترین عوامل در افزایش احتمال برگشت‌خوردن چک‌ها در کشور بوده ‌است؛ اما خلأ ساز و کارهای موثر اعتبارسنجی در فرآیند صدور چک و نحوه نگاه به چک در مبادلات روزمره (به‌عنوان ابزاری برای به تاخیر انداختن بدهی) نیز در روند صعودی درصد چک‌های برگشت‌خورده بی‌تاثیر نبوده ‌است. استمرار رشد اقتصادی قابل توجه و استفاده از تجربه سایر کشورها در طراحی مکانیزم اعتبارسنجی مشتریان، ابزارهایی هستند که می‌توانند منجر به کاهش اثرات سوء چک‌های برگشت‌خورده در اقتصاد کشور شود.

معضل چک های برگشتی و راهکارهای مقابله با آن

آمار مربوط به حجم گسترده چک های برگشتی را دیدیم. مهمترین واقعیتی که این آمار بازگو می‌کند، این است که چک علی رغم قوانین بازدارنده ، ارزش و اعتبار خود را در مبادلات اقتصادی کشور از دست داده است. وقتی از هر 6 چک، به طور متوسط یک چک برگشت می‌خورد، معلوم است که هیچ فعال اقتصادی نمی‌تواند به این برگ ظاهرا معتبر، اطمینان کند.

از سوی دیگر تجربه این سالها نشان داده که افزایش مجازات‌ها مانند زندانی کردن کسانی که چک‌های برگشتی دارند، راهکار مناسبی برای کاهش حجم چک‌های برگشتی نیست و نتوانسته عامل بازدارنده باشد. اما در این سالها نه جایگزینی مناسب برای چک پیدا شده و نه سیاست‌های بانکی توانسته اعتبار مجدد را به این برگه‌های بهادار بازگرداند؛ آن هم در حالی که عموم صاحب نظران اقتصادی اعتقاد دارند که قانون چک نیازمند بازنگری است تا صدور برگ چک در کشور قانونمند و شفاف شود و افراد تنها به اعتبار توانایی مالی خود و به اندازه همان قادر به چک کشیدن باشند.

انتظار می‌رود با تداوم روند رشد اقتصادی سال گذشته و همچنین بهبود سازوکارهای اعتبارسنجی مشتریان بانک‌ها در این زمینه، به ‌مرور زمان سهم چک‌های برگشتی از بابت کسری و یا فقدان موجودی کاهش یابد.

ارائه چند راه برای کاهش حجم چک های برگشتی و هم چنین اعاده حیثیت از چک:

یک راه بازدارنده ساده

بعضی اقدامات برای کاهش چک‌های برگشتی چندان سخت و دشوار نیست. برای مثال چندی پیش مهدی تقوی، عضو هیات علمی‌دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در این رابطه عنوان کرد: اگر بانک‌ها در این زمینه سخت‌گیرانه‌تر عمل کنند و در صورت برگشت خوردن یک چک بانک مربوطه حساب شخص را ببندد و دسته چک او را باطل کند، از میزان چک‌های برگشتی کاسته می‌شود.

این در شرایطی است که بی اعتمادی افراد به این نوع از پرداخت، یکی دیگر از ثمره‌های چک برگشتی است. همچنین بانک مرکزی باید به بانک‌ها بخشنامه‌ای ابلاغ کند با این محتوا که افرادی که چک برگشتی دارند حسابشان بسته شود، همچنین به بانک‌های دیگر اعلام کند که این فرد صلاحیت اعطای دسته چک جدید را ندارد و از باز کردن حساب در بانک‌های دیگر جلوگیری کنند. با این همه معلوم نیست چرا قاطعیتی برای انجام این کار وجود ندارد؟!

با طرح "صیاد" از صاحیان حساب های خالی چک قبول نکنید

صیاد، سامانه یکپارچه‌سازی چک محسوب شده و بر اعتبارسنجی یکپارچه، کنترل دقیق اهلیت متقاضی دسته چک پیش از صدور و استعلام وضعیت عملکرد صادرکننده به طور ویژه‌ای توجه دارد. با عملیاتی شدن رسمی سامانه صیاد از این پس و البته از امروز صاحبان دسته چک می‌توانند با مراجعه حضوری و غیرحضوری دسته چک‌های خود را تعویض کرده و آن را به ” صیاد” تبدیل کنند.

صاحبان دسته چک می‌توانند ضمن مراجعه حضوری از طریق اینترنت بانک خود نسبت به تعویض دسته چک‌ها اقدام کنند. با این حال چک‌هایی که در حال حاضر وجود دارند تا اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ مهلت استفاده داشته و از آن پس باید تمامی آنها تغییر کرده و به طور یکپارچه صیادی شود.

با اصلاحی که در فرآیند صدور کارسازی چک در سامانه صیاد طی شده امکان استعلام وضعیت صادرکننده برای گیرنده در هنگام معامله و پذیرش آن از سامانه متمرکز فراهم می‌شود که امتیاز ویژه‌ای برای دریافت کننده چک به شمار خواهد رفت. این در شرایطی است که سامانه صیاد به صورت ۲۴ ساعته از طریق سامانه پیامکی به درخواست‌های استعلامی دریافت کنندگان چک پاسخ می‌دهد که البته شماره این پیامک از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود.

بانک مرکزی برای کاهش چک‌های برگشتی، سامانه‌های نظارتی مرتبط نظیر سامانه چک برگشتی، سامانه مرکز کنترل و نظارت اعتباری (مکنا) و به‌خصوص سامانه صدور یکپارچه الکترونیکی دسته‌چک (صیاد) را باهدف ایجاد زمینه نظارت مؤثر بر سازوکار صدور دسته چک در دستور کار قرار داده است.

لایحه چک های رنگی

 قرار است بر اساس لایحه چک های رنگی در واگذاری چک به اشخاص اهلیت و اعتبارسنجی انجام پذیرد و بر اساس عملکرد و کارکرد حساب اشخاص در بانک‌ها،دسته چک‌های مختلف در رنگ‌بندی گوناگون که هر کدام اعتبار ریالی و مبلغی خاصی دارند داده ‌شود.

طبق این لایحه در حالی که چک به بانک برده و در آن لحظه حساب شخص فاقد مبلغ کافی باشد،بانک چک را پاس می‌کند تا مشتری در نخستین فرصت حساب را تکمیل کند،این لایحه باعث می شود تا هر فردی دسته چک نداشته باشد که چک بلامحل صادر کند.

طبق این سامانه امضای صاحبان چک به شکل الکترونیکی ثبت شده تا امضا‌ها قابل تشخیص باشد و از جعل آن جلوگیری شود و افراد پیش از اینکه یک برگ چک را از شخصی دیگر دریافت کنند می‌توانند طبق شناسه‌ای که بر روی چک‌ها درج می شود اصالت چک و اعتبار صادر کننده را دریافت کنند.