تجزیه ‌و تحلیل کیفی (Qualitative Analysis)  

در تحلیل کیفی، داده‌های گردآوری شده از نوع داده‌های کیفی هستند؛ البته ممکن است داده‌های تجربی کمی نیز باشند؛ در این صورت باید از این داده‌ها طبق منطق تحلیل کیفی استفاده کرد.

 پیش‌نیاز مهم هر تحلیل کیفی؛ از آنجا که محقق ابزار عمده در جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌های کیفی است، باید قبل از شروع تکلیف یا مسئله مورد بررسی، دارای برخی ویژگی‌ها باشد.

مهم‌ترین این ویژگی‌ها آن است که محقق باید تلاش کند پیش‌داوری‌ها، دیدگاه‌ها، یا مفروضاتی را که ممکن است در تجزیه و تحلیل داده‌ها تداخل ایجاد کند کاهش دهد و یا حداقل از آن‌ها آگاه شود.

این ویژگی به محقق کمک می‌کند تادیدگاه‌های شخصی خود را در هنگام تحقیق کمتر دخالت داده و یک پدیده را همان‌گونه که هست مورد بررسی قرار دهد.  

 حوزه‌های تحلیل کیفی؛ تحلیل کیفی را باید رویکرد مسلط بر تحقیقات دوره فرامدرن و محصول انتقادات مکتب انتقادی فرانکفورت از روش‌های کمّی دانست که گستره وسیعی از علوم انسانی را دربر گرفته است.

«اساساً بخش عمده‌ای از مطالعات مربوط به تأثیر ایدئولوژی، دین، فرهنگ، سیاست، اخلاق و مانند آن را بر کنش و رفتار انسان، که موضوع مطالعه بسیاری از رشته‌های علوم انسانی است، می‌توان با استفاده از روش تحلیل کیفی و عقلی، تجزیه و تحلیل نمود.»

 همچنین مطالعات مردم‌شناسی و آداب و رسوم و روابط اجتماعی و نیز مطالعات مربوط به تحلیل محتوا جملگی در حوزه تحقیقات کیفی قرار می‌گیرند، هرچند ممکن است از روش‌های کمی نیز بهره ببرند. به‌طور کلی تحقیقاتی که نوعاً کتابخانه‌ای و نظری هستند و اطلاعات به‌وسیله ابزارهای سنجش مربوط نظیر فیش، جدول، کارت و امثال آن گردآوری می‌شود، از نوع تحقیقات کیفی هستند.

روش‌های تحلیل کیفی؛ در تحقیقات کیفی محقق می‌تواند از طریق استدلال قیاسی و استقرائی، تمثیل و تشبیه، نشانه‌یابی، تجرید، تشخیص تفاوت و تمایز، مقایسه و ... که جملگی به کمک تفکر و تعقل و منطق صورت می‌پذیرد، داده‌های گردآوری شده را ارزیابی و تجزیه و تحلیل نموده، با ذهن مکاشفه‌ای خود نتیجه‌گیری کند. 

یکی از مبانی و معیارهایی که محقق در تحقیقات کیفی و نیز کمّی می‌تواند از آن‌ها استفاده کند قضایای کلی علمی و نیز معیارهای الهی هستند که آن‌ها را در فصل ادبیات مسئله و مباحث نظری تدوین نموده است.

محقق می‌تواند داده و اطلاعات کسب شده را با این قضایا و معیارها مقایسه کند و از آن‌ها نتیجه‌گیری نماید؛ زیرا قضایای کلی و معیارهای الهی قوانین مسلم اجتماعی و انسانی هستند که روابط بین متغیرهای اجتماعی و انسانی را منعکس می‌نمایند؛ بنابراین، محقق به‌عنوان یک مبنای مقایسه در تحلیل کیفی می‌تواند از آن‌ها استفاده نموده، نتیجه‌گیری کند؛

مثلاً اگر یک محقق تاریخ درباره علل سقوط یک دولت و حکومت مطالعه می‌کند، می‌تواند مدارک و اسناد و شواهد و نشانه‌هایی را که در مرحله گردآوری اطلاعات جمع‌آوری نموده با قضایای کلی علمی و معیارهای الهی مقایسه کند و بدین ترتیب آن‌ها را مورد ارزیابی قرار دهد.

طبعاً، چنانچه شواهدی دال بر ظلم و ستم  یا سستی و کاهلی و خوش‌گذرانی در رفتار و کردار دولت حاکم یافت، می‌تواند آن را علت بروز برخی از پدیده‌ها بداند و برای مثال بین متغیر مستقل و ظلم و ستم با متغیر تابع سقوط حکومت رابطه برقرار سازد.  

منبع:

پژوهشکده باقرالعلوم