نمونه‌گیرى گروهى و خوشه‌اى  

این نوع نمونه‌گیرى هنگامى کاربرد دارد که امکان تعیین چارچوبى براى جامعهٔ آمارى وجود نداشته باشد و محقق نتواند نمونهٔ مورد نیاز را به روش‌هاى احتمالى ساده یا طبقه‌بندى شده انتخاب کند و علاوه بر این جامعه داراى خصلت سلسله مراتبى باشد.

در این وضعیت از نظام سلسله مراتب یا تقسیمات جغرافیایى استفاده مى‌شود. حال ممکن است سطح سلسله مراتب یا تقسیمات فضایى - جغرافیایى به شکل رسمى و تعریف شده وجود داشته باشد یا محقق با استفاده از نقشه‌ها یا تصاویر هوایى و ماهواره‌اى به تقسیم‌بندى سلسله مراتبى فضا (در شهر، روستا یا ناحیهٔ جغرافیایی) بپردازد.

او پس از این کار، قادر است براساس الگوى سلسله مراتبى فضا از مقیاس‌هاى بزرگتر (کلى‌تر) به مقیاس کوچکتر (جزئى‌تر) حرکت کند و بصورت پیوسته در هر سطحى از سلسله مراتب، یک مرحله از نمونه‌گیرى را انجام دهد. ولى در این نوع نمونه‌گیرى محقق باید روش نمونه‌گیرى احتمالى ساده یا طبقه‌بندى شده را در هر یک از مراحل مورد استفاده قرار دهد.

فرض کنید محققى مى‌خواهد دربارهٔ معلمان یا دانش‌آموزان یا روستاها یا وضع جمعیتى یک کشور یا استان یا منطقهٔ جغرافیایى تحقیقى انجام دهد. در اینجا ناچار است از روش خوشه‌اى و چند مرحله‌اى استفاده کند.

اگر بخواهد الگوى تقسیمات کشورى را رعایت کند باید در مرحلهٔ اول در سطح استان‌ها نمونه‌گیرى کند و استان‌هاى موردنظر خود را انتخاب نماید. سپس در بین استان‌هاى برگزیده شده، مرحلهٔ دوم نمونه‌گیرى را در سطح شهرستان انجام دهد.

در مرحلهٔ سوم نمونه‌گیرى باید در مراکز شهرى تعدادى منطقهٔ شهرى و در سطح بخش‌ها تعدادى بخش را برگزیند.

از آنجا که واحد تحلیل در تحقیق معلمان یا وضع مسکن خانواده‌ها یا وضع جمعیتى است و احتمال دارد محقق نتواند تمام منطقهٔ شهرى یا بخش را مورد مطالعه قرار دهد، ممکن است اقدام به چهارمین مرحلهٔ نمونه‌گیرى نماید. یعنى در سطح مدرسه‌ها یا مساکن و خانوارها یا روستاهاى بخش برگزیده شده اقدام به نمونه‌گیرى نماید و واحد تحلیل و مطالعهٔ خود را برگزیند.

اگر بخواهد از روش طبقه‌بندى نیز براى واحدهاى تحلیلى استفاده کند، مى‌تواند حجم نمونه را به طبقاتى نظیر شهرى و روستایى یا مقاطع تحصیلى نیز تقسیم کند و از بین هر طبقه تعداد نمونهٔ متناسب آن را انتخاب کند.

همان‌طور که گفته شد، در هر یک از مراحل نمونه‌گیرى یا در هر یک از طبقات باید افراد نمونه با استفاده از روش نمونه‌گیرى احتمالى یا اتفاقى ساده یا منظم برگزیده شوند. این روش را از آن جهت که در چند مرحله انجام مى‌گردد و واحد تحلیل در مرحله پایانى انتخاب مى‌شود، روش نمونه‌گیرى چند مرحله‌اى و از آنجا که در سطوح مختلف انجام مى‌شود روش خوشه‌اى و گروهى مى‌گویند و هر سطح معادل یک مرحله و بعنوان یک خوشه یا گروه شناخته مى‌شود.

البته به این نکته باید توجه داشت که الزاماً روش خوشه‌اى با سلسله مراتب ناحیه‌اى و جغرافیایى همراه نیست و احتمال دارد همین مراحل و خوشه‌ها در یک مکان جغرافیایى و در یک واحد سازمانى انجام شود؛ مثلاً اگر محققى بخواهد تعدادى دانشجو را در یک دانشگاه یا تعدادى کتاب را در یک کتابخانه یا تعدادى کارمند را در حوزهٔ ستادى یک وزارتخانه انتخاب کند، مى‌تواند براساس سلسله مراتب سازمان یا گونه‌هاى مختلف، نمونهٔ خود را به روش خوشه‌اى و گروهى انتخاب کند؛ مثلاً در خوشهٔ اول مى‌تواند تعدادى دانشکده، یا تعدادى رشتهٔ موضوعى کتاب، یا تعدادى ادارهٔ کل ستادى را برگزیند.

در خوشهٔ دوم تعدادى گروه آموزشی، یا تعدادى قفسهٔ کتاب، یا تعدادى اداره را برگزیند و در خوشهٔ سوم واحدهاى تحلیل خود را انتخاب کند و تعداد دانشجو یا تعداد کتاب یا تعداد کارمند را از بین گروه‌هاى خوشهٔ دوم برگزیند.

نمونه‌گیرى خوشه‌اى و چند مرحله‌اى براى زمانى است که اولاً چارچوب جامعه آمارى در اختیار نباشد یا تهیهٔ آن زمان و هزینهٔ زیادى را طلب کند؛ ثانیاً به لحاظ گستردگى جغرافیایى واحدهاى تحلیل، امکان گردآورى اطلاعات فراهم نباشد.

 
 نمونه‌گیرى خوشه‌اى محض 

خوشه‌اى محض که مربوط به جامعه سلسله مراتبى در یک مکان خاص است؛ مانند دانشگاه یا سازمان اداری.

 
 نمونه‌گیرى خوشه‌اى فضایى 

خوشه‌اى - فضاى که از الگوى ترکیبى سازمان سلسله مراتبى در چارچوب تقسیمات کشورى تبعیت مى‌کند. یا اینکه نظام تقسیمات کشورى بعنوان چارچوب نمونه‌گیرى براى پدیده مورد مطالعه مانند روستاها یا خانوارهاى شهرى در نظر گرفته مى‌شود.