طبقه بندی تحقیقات بر مبنای ماهیت و روش (تحقیقات علی (پس رویدادی)  

در اینجا محقق در متغیرها دخل و تصرفی نداشته، اساساً حضور ندارد و آنها را نمی­شناسد، بلکه تحقیق علّی را انجام می­دهد تا این متغیرها و عواملی را که باعث بروز واقعه شده است؛ شناسایی کند. برای مثال، خانه یا محل کاری دچار آتش­سوزی شده، اتومبیل یا کارخانه­ای از کار افتاده، برق خانه­ای قطع شده، انسانی مریض شده یا سیلاب غیرمنتظره­ای جاری شده است.

در همۀ این موارد محقق می­خواهد علت یا عوامل حادثه را بشناسد تا نسبت به پیشگیری مسئله مشابه در آینده اقدام کند.

در حوزۀ علوم انسانی می­توان تعدادی از رویدادهایی را که با تحقیق علّی کمّ و کیف آن روشن می­شود، بدین شرح ذکر کرد: موفقیت دانش­آموزان سال آخر یک مدرسه در کنکور دانشگاه، ترک خدمت کارمندان یک اداره، اعتصاب کارگران یک کارخانه، کاهش بازده یک واحد تولیدی، بروز تورم یا افزایش نرخ ارز، بروز تشنج اجتماعی یا اعتراض عمومی، کاهش محبوبیت یک نامزد انتخابات ریاست جمهوری، مهاجرت بی­رویۀ روستاییان به شهرها، آلودگی محیط، سقوط یک دولت یا حکومت، بروز جنگ، گسترش یک پدیدۀ فرهنگی یا مُد لباس، افزایش قانون­شکنی، افزایش جُرم و جنایت، رشد اقتصادی غیرمنتظره، کاهش مقبولیت کالا یا خدمتی در نظر مردم و نظایر اینها.

تحقیقات علّی معمولاً از نوع کاربردی هستند و نتایج آنها برای جلوگیری از تکرار حوادث و وقایع نامطلوب، یا توسعۀ وقایع و حوادث مطلوب مورد استفاده قرار می­گیرد. تحقیقات علّی از جهتی به تحقیقات تاریخی شباهت دارد؛ زیرا محقق باید اسناد و مدارک را جمع­آوری و واقعه را بازسازی نماید تا بتواند علّت یا علل را تشخیص دهد.

این نوع تحقیقات مشکلات و نواقصی دارد. یکی از مشکلات اصلی آن تهیه مدارک و اسناد و مبانی استدلال و کشف مسئله است؛ زیرا تهیه اطلاعات، به خصوص اطلاعات معرفی­کنندۀ متغیرهای مؤثر در بروز واقعه، دشوار است.

نقص دیگر این نوع تحقیقات، آن است که نمی­توان نسبت به نتایج تحقیق یقین قطعی داشت؛ زیرا معلوم نیست عواملی که محقق کشف کرده است واقعاً همان­هایی باشد که وجود داشته است؛ یعنی ممکن است محقق نتواند اطلاعات و شواهد مربوط به متغیرها و عوامل اصلی و واقعی را گردآوری نماید و اطلاعات در دسترس او مربوط به عوامل بدل یا کاذب باشد.

علاوه بر این، تشخیص معتبر بودن یا نبودن نتایج تحقیق نیز کار مشکلی است. البته این نقص دلیلی بر کم­ارزش تلقی نمودن این نوع تحقیقات نیست و تحقیقات علّی از ارزش بالایی برخوردارند، به ویژه اینکه کاربرد نتایج آن نیز ثمرات مربوط به عدم تکرار موارد نامطلوب، یا تکرار موارد مطلوب را به همراه داشته و دارد.

به طور کلی یک تحقیق علّی مطلوب آن است که محقق سه دسته متغیر یا عامل را که در بروز حادثه مؤثر بوده، شناسایی کند. این سه دسته عبارتند از:

1. متغیرهای اصلی که نقش مؤثر و مثبتی در بروز پدیده داشته­ اند.
2. متغیرهایی که نقشی بازدارنده و منفی در بروز پدیده داشته ­اند.
3. متغیرهای زمینه ­ساز که هموار کنندۀ راه برای اثرگذاری متغیرهای اصلی بوده، از خاصیت تسهیل­کنندگی برخوردار بوده ­اند.

در تحقیقات علّی فرآیند تحقیق علمی رعایت می­شود. در آغاز محقق باید واقعه را به خوبی توصیف و تعریف نماید و سپس متغیرهای احتمالی را در چهارچوب سه گروه یاد شده فهرست نموده، فرضیه­ های تحقیق را تدوین کند. برای گردآوری اطلاعات باید از کلیۀ روش­ها استفاده کند؛ یعنی باید محل بروز حادثه و عوارض و آثار آن را به دقت مشاهده، بازرسی و بازبینی نماید و مشخصات آن را یادداشت و تصاویر لازم را تهیه کند.

همچنین باید در صورت لزوم از مصاحبه و حتی از دیدگاه­ها و نظریات کارشناسان ذی ­ربط واقعه نیز استفاده کند.

در واقع، در تحقیقات علّی، روش­های مشاهده و مصاحبه موقعیت برجسته ­ای دارد و معمولاً بیشترین اطلاعات از طریق این روش­ها گردآوری می­شود. همچنین محقق برای بررسی متغیرها و تدوین فرضیه و اطلاع از کمّ و کیف موارد مشابه، و نیز تهیۀ اطلاعات دربارۀ قضایای کلی مربوط به آنها ناچار به استفاده از روش کتابخانه ­ای نیز هست.

در تحقیقات علّی که در آن افراد بسیاری حضور دارند از روش پرسشنامهای نیز در کنار سایر روش­ها استفاده می­شود.

در مرحلۀ بعد محقق به طبقه ­بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته، آنها را با یکدیگر مقایسه می­نماید و احیاناً مشاهده ­ها و مصاحبه ­های تکمیلی را هم­زمان با این مرحله انجام می­دهد. نکتۀ عمده در تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده­های تحقیقات علّی آن است که محقق باید در این مرحله از روش قیاسی استفاده کند و قضایای کلی و نظریه­هایی را که در مطالعات کتابخانه­ای به عنوان مباحث نظری مسئله گردآوری و تدوین نموده است تکیه­ گاه استدلال منطقی خود قرار دهد؛ همان­طور که در مرحله فهرست­ سازی متغیرها و عوامل و تدوین فرضیه­ ها نیز چنین می­کند.

ذکر مثالی در این زمینه مطلب را روشن­تر می­نماید: فرض کنیم محققی می­خواهد علت بروز مردودی ناخواسته را در بین دانش­آموزان مدرسه­ای کشف نماید (البته این واقعه ممکن است تحت تأثیر چند متغیر به وقوع بپیوندد).

در آغاز محقق باید تصویر پدیدۀ مردودی و توصیف آن در مدرسۀ مورد نظر را بیان کند و ابعاد و قلمرو آن را توضیح دهد. سپس با استفاده از نظریه­ ها و قضایای کلی موجود که پدیدۀ مردودی و دلایل و شرایط آن را توضیح می­دهند متغیرهای فرضی را شناسایی و فرضیه­ های خود را تدوین کند؛

مثلاً اگر نمونه­ای از قضایای کلی این باشد که «اگر دانش ­آموزان کتاب درسی را به موقع دریافت نکنند پس امکان مردودی آنها وجود دارد»؛ «اگر معلمان توانایی تدریس موضوعات کلاسی را نداشته باشند پس امکان مردودی دانش ­آموزان کلاس وجود دارد»، با توجه به این قضایای کلی و موارد دیگر محقق می­تواند کتاب درسی، معلم، وضع خانوادگی دانش ­آموز، مدیریت مدرسه، وسایل کمک آموزشی، نوع سؤالات امتحان، و نظایر آنها را متغیر فرضی تصور کند؛ زیرا به تنهایی و یا با کمک یکدیگر می­توانند باعث مردودی دانش­آموزان شوند.